تاریخ اجتماعی گیلان پیش از صفوی را میتوان در منشات خان احمد گیلانی واکاوی کرد - اخبار نجوم

دکتر عباس پناهی، دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی توانسته پس از 6 سال کوشش با مقابله نسخ خطی موجود، نامه های خان احمد را تصحیح و پژوهش کند و موسسه پژوهشی میراث مکتوب آن را به چاپ رسانده است.

تصحیح نسخه های تاریخی و ادبی از جمله فعالیتهای پژوهشی بسیار سخت و نیازمند دقت و آگاهی های علمی در حوزه ادبیات، تاریخ، عرفان و علوم مرتبط با آن است.

نسخ تاریخی به جهت اینکه در قالب خطوط نستعلیق، شکسته، تعلیق و دیگر خطوط کتابت و معمولا در بستر تاریخ نیز دچار افتادگی هایی می شد، خوانش آن با سختی هایی همراه است. دکتر پناهی به جز خوانش روان این اثر، تعلیقاتی هم به آن افزوده است.

طی جلسه ای کتاب منشآت خان احمد گیلانی با حضور مصحح نقد و آنالیز شد.

بر همین اساس با دکتر عباس پناهی، دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی پیرامون اهمیت منشات خان احمد در شناخت گیلان پیش از صفوی گفت و گویی داشتیم.

منشات خان احمد خان گیلانی به لحاظ تاریخی چه جایگاهی دارد؟

خان احمد دوم گیلانی مشهورترین شخصیت خاندان کیایی گیلان است و منشآت او یکی از کهن ترین میراث معنوی، تاریخی و فکری مردم گیلان پیش از صفویه و ابتدای صفوی است. نسخه مورد آنالیز منشآت خان احمد گیلانی در آستان قدس رضوی نگه داری می گردد. این نسخه جامع ترین نسخه از منشآت خان احمد گیلانی است که تا به امروز مورد استفاده پژوهشگران قرار نگرفته است. اثر حاضر با دارا بودن بیش از 162 نامه کاملترین مجموعه منشات خان احمد گیلانی است. نگارش این منشات از 994 ه.ق آغاز شده و تا 1106 ه ق سرانجام می پذیرد.

پیش از این نامه های پراکنده ای از خان احمد منتشر شده بود. تفاوتش با اثر جنابعالی چیست؟

تا پیش از انتشار نسخه مورد آنالیز، نامه های پراکنده از امیران کیایی و خان احمد در مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی مرحوم نوایی به چاپ رسیده بود. بعلاوه مرحوم نوزاد کتابی تحت عنوان منشآت خان احمد به همت انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار به چاپ رساند که کمتر از یکصد نامه را شامل می شد و نواقص زیادی داشت اما این نسخه تازه یاب، نزدیکترین نسخه به زمان حیات خان احمد است و باتوجه به در برداشتن نامه های نو چاپ نشده، بعضی از زوایای تاریک تاریخ گیلان را بازگو می نماید. میتوان گفت انتشار این مجموعه کاملترین مجموعه منشات خان احمد گیلانی برای پژوهشگران است. منشات مورد آنالیز، نسبت به نامه ها و یادداشت های دیگری که از خان احمد در آرشیوها و مجموعه های مختلف نگهداری می گردد، از اعتبار ویژه ای برخوردار است.

به جز مباحث تاریخی چه نکاتی در این نامه ها جالب توجه است؟

نامه ها و فرامین در قلمرو پژوهش های تاریخی در زمره مهمترین داده های ارزشمند پژوهشی به شمار می روند. لذا با توجه به اینکه منابع تاریخی گزارشهایی درباره احوال مردم و اقوام دور از مرکز قدرت ارائه ننموده اند بر ارزش تاریخ های محلی و اسناد منطقه ای افزوده می گردد. این اسناد حاوی آگاهی های ارزشمندی در زمینه مسائل فرهنگی، دینی، فقهی، مردم شناسی و فرهنگ زبانی است. این نامه ها آگاهی های مفیدی درباره اوضاع و احوال گیلان در عصر صفوی را برای نسل امروز به یادگار گذاشته که می تواند دست مایه پژوهش های متعددی درباره لایه های اجتماعی جامعه گیلانی باشد.

خوشبختانه نامه ها و یادداشت های خان احمد گیلانی که مشهورترین شخصیت خاندان کیایی گیلان است از نظر تنوع موضوع، بیانگر تاریخ فکری و اجتماعی عصر خود است. منشآت خان احمد گیلانی به جهت در بر داشتن نامه ها و فرامین با محتوای اجتماعی، فرهنگی و حتی مالی و هنری به عنوان گنجینه ای ارزشمند از دوره سرانجامی حکومت امیران کیایی به شمار می رود. در نتیجه این مأخذ برای شناخت اوضاع فکری و دینی گیلان و ایران سده دهم و یازدهم هـ .ق اثری ممتاز است از سوی دیگر این منشآت به لحاظ تنوع محتوایی، منشاء فراوری و حوزه جغرافیایی از ارزش فکری و فرهنگی برخوردار بوده و در زمره تاریخ توده ای است.

اثر فعلی تنها تصحیح نامه ها نیست. این کتاب چه ویژگی های منحصر بفرد دیگری دارد؟

همانگونه که پیشتر گفته شد حدود 96 نامه از منشات خان احمد در دهه هفتاد خورشیدی به وسیله مرحوم فریدون نوزاد منتشر شده بود. نسخه مورد آنالیز این نسخه دانشگاه تهران بوده اما نسخه مورد آنالیز به وسیله بنده، نسخه آستان قدس رضوی و شامل 162 نامه است. در این مجموعه تمام نامه ها بازخوانی و پژوهش شده است. طی 6 سال کوشش کردم با تطبیق نسخه های موجود به شیوه انتقادی و تطبیقی، مکتوبات را نقد علمی و آنالیز کنم. مقدمه کتاب 72 صفحه است که بر غنای متن افزوده و در بسیاری از موارد شرحات مبسوطی در پاورقی ذکر شده است. منشآت خان احمد به صورت پراکنده در کتابخانه های بزرگ ایران وجود دارد با این حال، تمامی این نسخه ها ناقص بوده یا اینکه تاریخ کتابت آن مربوط به دوره قاجار است.

اما کهن ترین و کامل ترین نسخه موجود از منشآت خان احمد، نسخه مورد آنالیز حاضر است. این نسخه در آستان قدس رضوی نگهداری می گردد و برای اولین بار استاد ایرج افشار به آن اشاره نموده است. منشآت خان احمد گیلانی مجموعه آستان قدس رضوی در 65 برگ بین صفحات 233 تا 309 نسخه واقع شده است. بین صفحات 295 تا 306 نسخه دیگری دیده می گردد و بعد از آن صفحه انتهایی منشآت آمده است. خط نسخه نستعلیق مختلف السطر و معمولاً در هر صفحه 52 خط در سه جهت مختلف نوشته شده و تعداد کل نامه ها 161 عدد است که از چند خط تا چند صفحه را در بر می گیرد. خط نسخه خوش بوده و اصول خطاطی در آن رعایت شده و در تمام آن به یک شکل نوشته شده است.

نسخه آغاز معینی ندارد و در گوشه بالای آن آمده که منشآت خان احمد گیلانی است در انتهای آن نیز انجام خاصی که معین کننده تاریخ یا کاتب یا علت نگارش باشد، نیست. با توجه به اینکه خط این نسخه با رساله های قبل و بعد از آن فرق دارد و از محتوای کاملاً متفاوتی برخوردار است، نمی توان استدلال کرد که به وسیله یک کاتب نگارش یافته و یا تاریخ یکسانی دارد. در ابتدای مجموعه تاریخ 1089 برای آن ذکر شده و با توجه به اینکه خط و کاغذ به همین تاریخ نزدیک است می توان همین تاریخ را برای کتابت در نظر گرفت.

در مجموع، به لحاظ نسخه شناسی، نسخه مورد معرفی نسبت به نسخه چاپ شده مرحوم نوزاد به علت نزدیکی زمانی بیشتر به اصل موضوع و خط خوش از اهمیت بیشتری برخوردار است.

در منشآت چاپ شده خان احمد تعداد 98 نامه از اصل نسخه و 10 نامه متفرقه آمده است. از 161 نامه آمده در نسخه مورد معرفی، تعداد 30 نامه دریافتی و 131 نامه صادره است. از 131 نامه صادر شده تعداد 6 نامه از پادشاهان،46 نامه شاهزادگان و حکام و 79 مورد طبقات دیگر اجتماعی و 26 حکم از سوی خان احمد است. از 30 نامه دریافتی 6 مورد حکم، 6 نامه رفت و برگشت،2 نامه سه بار و یک نامه 4 بار رفت و برگشت داشته است.

درباره جغرافیا و تاریخ گیلان پیش از صفویه و تاثیرگذاری ساکنان آن در تاریخ ایران بیشتر شرح دهید.

گیلان یکی از ایالات مهم شمال ایران و در کرانه های جنوبی دریای کاسپین، مهم و تأثیرگذار در تاریخ ایران از دوره های کهن تاریخی تا دوره معاصر بوده است. این سرزمین در دوره باستان و اوایل دوره اسلامی به علت نقش قوم دیلم در تحولات سیاسی عصر باستان بیشتر دیلمی خوانده می شد. دیلمی ها در کوهستان های البرز و گیل ها در جلگه گیلان ساکن بودند. از دوره بویهیان با ضعف دیلمی ها، طوایف گیل سر برآوردند و سراسر سرزمین های کوه و جلگه به نام گیلان خوانده شد. با وجود برخورداری گیلان از تاریخی طولانی، اسناد مکتوب اندکی از مردمان این پهنه در دست است.

معتقدید، منشآت خان احمد گیلانی تنها یک اثر در زمینه تاریخ محلی سرزمین شمال ایران نیست؟

همین طور است. این منشات، نامه هایی است که یک حاکم محلی هم زمان با حکومت صفویه که در اندیشه توسعه تشیع در سراسر ایران و خاورمیانه بود، نگارش شده و دیدگاه های این حاکم محلی را درباره مذاهبی که آن روز در ایران فعال بودند، بیان می نماید و علاوه بر آن چگونگی توسعه تشیع در ایران را بیان می دارد.

بعلاوه این اثر آگاهی های ارزشمندی درباره مردم شناسی ایران، زبانهای کهن، فرهنگ، صنایع، اقتصاد و سایر ساختارهای جامعه انسانی آن روز ایران و بعلاوه ارتباط مردم شمال ایران با روسها و قفقازی ها را مطرح می نماید. در نتیجه این نسخه خطی دایره المعارفی از فرهنگ ایرانی سده شانزدهم میلادی را برای ما ارائه می دهد.

لازم به ذکر است، چاپ نخست، کتاب منشآت خان احمد گیلانی در قطع وزیری و در 307 صفحه و با جلد سخت به وسیله موسسه پژوهشی میراث مکتوب به قیمت 88 هزار تومان در سال 1400 به چاپ رسید.